اين مقاله به بررسي و نقد كتاب «الاعجاز العلمي في القرآن» نوشته لبيب بيضون اختصاص دارد. ناقد بعد از معرفي كتاب، به شيوه استنباط علمي از قرآن مي پردازد. و بر اساس شيوه صحيح تفسير و معيارهاي آن معتقد است برخي مطالب ادعا شده در كتاب، اعجاز علمي ندارند و برخي از آن ها از موضوع كتاب خارج مي باشند. هم چنين در کتاب، افراط در تفسير علمي، تحميل نظر بر قرآن و... ديده مي شود و نوآوري چنداني وجود ندارد.

قرآن، اعجاز علمي، علم، لبيب بيضون.

لبیب وجیه بیضون از نویسندگان معروف سوریه و دارای کارشناسی ارشد در علوم طبیعی است. او تألیفات گوناگوني در موضوع هاي اسلامی دارد و از آثارش استفاده می شود که شیعه است، زيرا تألیفات متعددی درباره معصومان و آثار آنان دارد و در مقدمه کتابش بر آل پیامبر درود مي فرستد. فهرست اين آثار چنين است:
1. الاعجاز العلمی فی القرآن،بیروت،موسسۀ الاعلمی للمطبوعات،1424ق/2003 م.
2. الاعجاز العلمی عند الامام علی(ع)، همان، 1425ق/1384ش.
3. انساب العترۀ الطاهرۀ، تحقیق: لبیب بیضون، همان، 1425ق.
4. موسوعۀ کربلاء، همان، 1427ق/1385ش.
5. تصنیف نهج البلاغه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1406ق/1361ش.
6. علوم الطبیعیۀ فی نهج البلاغۀ، بی جا، مؤسسة نهج البلاغه، 1359/1401ق.
7. تفسیر الآیات العلمیة فی القرآن، این کتاب در طول 5 سال گردآوری شد و در رمضان 1421ق به پایان رسید و با حجم دو هزار و هشت صد صفحه به طبع رسيد. کتاب کنونی بخشی از آن مجموعه قرآنی است.

کتاب الاعجاز العلمي في القرآن در پنج بخش تدوین یافته و مطالب آن به شرح زير است.
اوّل) مقدمات: نويسنده موضوعاتی از اين قبیل را در بخش مقدمات جاي مي دهد: فضیلت قرائت قرآن و بیان این که هدف از آن تدبر در آیات قرآن است، قصه ذعلب یمانی در مورد ديدن خدا که از علی(ع) پرسيد چگونه خدا را می بینی و حضرت فرمود: «ویلک لم تره العیون بمشاهدة الابصار ولکن رأته القلوب بحقائق الایمان...». نویسنده تعریف روشنی از اعجاز علمی ارائه نمي دهد و به کلی گویی در مورد جامعیت قرآن بسنده مي کند. سخناني از امام علی(ع) در باب جامعیت علمی قرآن مي آورد و تقریباً به این نتیجه مي رسد که قرآن قضایای علمی فرااندیشة بشري زيادي دارد و این علوم پایان ناپذيرند و هرزمان یافته های تازه ای از قرآن کشف می شود (بيضون، لبيب وجيه، اعجاز العلمی فی القرآن، 18-19). به نظر وي برخی از مسائل علمی قرآن کشف شده و برخی هم ناشناخته مانده اند و شاید در آینده روشن گردند.
دوم) کیهان شناسی: نويسنده آیات علمی سوره الرحمان در زمینه خلقت انسان و آموزش بیان برای او؛ حرکت خورشيد و ماه (همان، 27-34)؛ چند آيه از سوره انبیا، مربوط به آفرینش هستی (رتق و فتق زمین و آسمان و خلقت همه اشیا از آب)؛ حرکت ستارگان، و هماهنگی نظام آفرینش را مطرح و مطالب مفصلی پیرامون هر کدام ارائه مي کند. در بحث کیهان شناسی به اين بحث مي پردازد که آیا در کرات آسمانی مخلوقاتی مانند موجودات زميني وجود دارند یا نه؟ با توجه به آیه 29 سوره شورا «وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَثَّ فِيهِمَا مِن دَابَّةٍ وَهُوَ عَلَى‏ جَمْعِهِمْ إِذَا يَشَاءُ قَدِيرٌ »به این نتیجه مي رسد که در کره هاي آسمانی آفريده هايي مانند موجودات زميني هستند (ر.ک. به: همان، 27ـ97). او در این موضوعات بهره فراواني از سخنان امام علی(ع) مي برد.
سوم) زمین شناسی و حرکت ابر و هوا: اين فصل به زمین شناسی، ابر و باد اختصاص دارد و نويسنده در موضوعاتی چون پیدایش زمین شناسی در قرآن، معجزه کوه ها و نقش آن در زندگی انسان؛ نقش آب در زمین؛ معجزه ابر، باران و طبقات هوا بحث مي کند (ر.ک.به: همان، 100ـ130).
چهارم) فیزیک و شیمی: لبيب وجيه بيضون آیات سوره نحل مربوط به زنبورعسل و خصوصیات پزشکی عسل؛ آیاتی از سوره واقعه درباره معجزه بودن آتش و چوب و شکر؛ آیات سوره بقره در ارتباط با گندم و نقش آن در زندگی بشر را در اين فصل بحث مي کند و در مورد انرژی خورشید، خاک و آب شور دریا، اعجاز آب و در آخر معجزه زوجیت در مخلوقات سخن مي گويد و پیرامون هر یک مباحثی را ارائه مي کند (همان، 133 - 204).
پنجم) فیزیولوژی و پزشکی: در این بخش به بیان معجزه بودن خواب؛ برخی از اعضای بدن مانند لب ها، دست ها، انگشتان، صلب و ترائب؛ جنس پسر و دختر؛ قانون وراثت؛ غدد داخلی؛ هورمون ها؛ خلقت انسان و نعمت های خدا به او، سمع و بصر، معده، دهان، زبان، گوش، قلب، پوست بدن و سلول ها مي پردازد. وي معتقد است هر عضو انسان معجزه روشن الهی است و کسی نمی تواند مثل آن را بیاورد و قرآن نيز به اين ناتواني بشر اشاره کرده است (همان، 207ـ283).

نویسنده در پي تطبیق نظریات علمی با قرآن است، از این رو آیات را گزینش مي کند و متناسب با موضوعات علمی مورد نظر خود به بحث مي پردازد و مطالبش را با گرايش علوم طبیعی مي نويسد. گرایش علمی وي علوم طبیعی است و با همین نگرش به مطالعه قرآن مي پردازد. اعجاز قرآن را مطلق معنا مي کند و به همه حوزه های دانش بشری گسترش مي دهد. به نظر او قرآن، افزون بر فصاحت و بلاغت، گزاره های علمی بسیاری دارد که عقل بشر در برابر آن ناتوان است. قرآن مسائلي را در عرصه های مختلف علمی مطرح کرده است که فکر بشر در عصر نزول بدان راه نداشت و اين مطالب در عصر ما کشف شده اند.
دست آخر اين که اعجاز علمی در عصر ما نیز جریان دارد و بعدها هم ادامه خواهد داشت (همان، 18ـ19). مؤلف آیه «قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَى‏ أَن يَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لاَيَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيراً»؛ (اسراء/ 88) را دليل سخن خود مي داند و معتقد است قرآن از ابعاد گوناگون معجزه جاوید است، چون بُعد بیانی و علمی آن محدود به زمان و فرهنگ خاصی نیست. به نظر وی، مخلوقات عالم آفریده و کار خدا هستند و علوم طبیعی اسرار کار خدا را کشف می کند. قرآن کلام خداست و سخن خدا باید با کار او مطابقت داشته باشند (همان، 18)، از این رو میان گفتار و رفتار خدا دو گانگی وجود ندارد قرآن کریم پیش از دانشمندان، به مسائل علمی مربوط به عالم طبیعت اشاره کرده است و همان مسائل، اعجاز علمی قرآن را تشکیل می دهند.

مؤلف شیوه هایی را در تدوین کتاب به کار مي بندد که با دید روش شناسانه به کتاب، می توان مهم ترین آن ها را چنين برشمرد.

تفسیر قرآن کریم دو اسلوب کلی (ترتيبي و موضوعي) دارد. مفسران در اسلوب اول قرآن را با آن تفسیر مي کنند و به تبیین معنای تک تک آیات بر اساس ترتیب قرآن ـ از حمد تا ناس ـ می پردازند (صدر، سیدمحمدباقر، المدرسة القرآنية، 20ـ23) و در اسلوب دوم از سه شيوه استفاده مي کنند.
الف ـ تفسير موضوعي سنتي (درون قرآني): موضوع از درون قرآن انتخاب مي شود و آيات موافق و مخالف بررسي و نتيجه گيري مي شود، مانند: انفاق در قرآن، موسي در قرآن و... .
ب ـ تفسير موضوعي ميان رشته اي: موضوع انتخاب و از ديدگاه دو دانش بررسي مي شود، مثلاً وجود حيات در كرات آسماني در كيهان شناسي و قرآن، يا «ربا» از نظر اقتصاد و دانش قرآني (رضايي اصفهاني، محمدعلي، منطق تفسير قرآن (3)، مبحث تفسير موضوعي).
ج ـ تفسير موضوعي برون قرآني: موضوع از بيرون قرآن انتخاب و به صورت پرسش بر قرآن عرضه مي شود، مثل سكولاريسم يا پلوراليسم از نظر قرآن (صدر، سيد محمد باقر، التفسير الموضوعي والفلسفة الاجتماعيه في المدرسة القرآنية، 30). بر این اساس، مفسر موضوع را در زندگی اجتماعی جست و جو می کند و مباحث قرآنی را مطابق آن موضوع ارائه می دهد (صدر، سيد محمد باقر، همان، 23)، مثلاً تربیت فرزند را که از مسائل مهم اجتماعی و خانوادگی است، از منظر قرآن کریم بررسی مي کند و نظر قرآن را در این زمینه ارائه مي دهد.
کتاب حاضر به شیوه موضوعی (صورت دوم و سوم) نوشته شده است. بر اين اساس نویسنده موضوعی را که در حوزه علوم طبیعی مطرح است و احیاناً به اثبات رسیده است، ذکر مي كند، سپس آیات متناسب با آن موضوع را از قرآن کریم بررسی مي کند. این شیوه، با روش شهید صدر در فهم قرآن و استفاده از آیات در زمینه علوم بشري، مطابقت دارد؛ نه با شیوه مشهور در تفسير موضوعي سنّتي (درون قرآني)، زیرا نویسنده موضوعات را از بیرون قرآن انتخاب و بر قرآن عرضه مي کند؛ نه این که آن ها را از قرآن استخراج کند؛ البته مفسر گاهي نيز از شيوه تفسير موضوعي ميان رشته اي سود مي برد.

سه شيوه اساسي در اين مورد وجود دارد (ر.ك. به: رضايي اصفهاني، محمد علي، درآمدي بر تفسير علمي قرآن) كه عبارت است از: 1) تحميل نظريه هاي علمي بر قرآن، 2) استخراج همه جزئيات علوم از قرآن، 3) استخدام علوم در فهم و تفسير قرآن.
ما به بررسي هر سه شيوه در كتاب الاعجاز العلمي في القرآن مي پردازيم.

از محتوای کتاب بر می آید که نویسنده بیشتر از شیوه تطبیق آیات بر مسائل علمی بهره مي برد، يعني مفهوم عام و کلی آیات را بر مصداق معیّن تطبيق مي کند. براي نمونه، وي موضوع آتش و انرژی خورشید را مطرح مي کند و درباره آن به تفصیل سخن مي گويد. آن گاه آیه «أَفَرَأَيْتُمُ النَّارَ الَّتِي تُورُونَ أَأَنتُمْ أَنشَأْتُمْ شَجَرَتَهَا أَمْ نَحْنُ الْمُنشِئُونَ»؛ (واقعه/71-72) «آیا به آتشی که می افروزید، اندیشده اید؟ آیا شما درختش را آفریده اید یا ما آفریننده ایم؟» را بر آن تطبیق مي کند. نویسنده این آیه را اعجاز علمی قرآن مي داند و آن را بر انرژی خورشید، انرژی هسته ای، انرژی نفت و فرآورده های آن حمل مي کند (بيضون، لبيب وجيه، همان، 157 ـ 168).
به نظر می رسد، سخن گفتن درباره انواع انرژی ها ـ نظیر انرژی آتش، انرژي خورشید، انرژی هسته ای و دیگر مواد آتش زا ـ و ادعای مطابقت آیه بر آن ها، از باب انطباق مفهوم کلي آيه بر مصاديق است.
این آیات انسان را از راه مشاهدة رمز و راز جهان بیرونی و درونی، به شناخت عظمت خداوند فرا می خوانند و راه پی بردن به نظام هستی و آفرینش انسان را منحصر به کسب علوم مختلف بشری می دانند، چون تا زماني که انسان از دانش های بشری بهره ای نداشته باشد، از رمزهای نظام خلقت بی اطلاع خواهد ماند (همو، 20ـ23).
همچنین نويسنده موضوع حرارت را مطرح مي کند و به بحث مفصلی پیرامون هر یک از انواع حرارت در فلزات و غیر آن مي پردازد و آیات 54 سوره فصلت «سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنفُسِهِمْ حَتَّى‏ يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ شَهِيدٌ» و آيه30 سورة انبیا «وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْ‏ءٍ حَيٍّ »را بر آن تطبيق مي کند (همان، 169ـ184). او جامد شدن و تبخیر آب را که از نظر علمی قطعي است، مصداق آيه دوم مي داند.
نویسنده این امور را از مصادیق آیات آفاقی قرار مي دهد و نقش آب را در آن جا که قرآن فرمود: «وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْ‏ءٍ حَيٍّ»؛ (انبياء، آيه30)، معجزه مي داند (همان، 172ـ173). همچنين مسأله «تقدیر و تدبیر» عالم را، مطرح مي کند و از آیات یاد شده و اين آیه «وَفِي الْأَرْضِ آيَاتٌ لِلْمُوقِنِينَ وَفِي أَنفُسِكُمْ أَفَلاَ تُبْصِرُونَ»؛ (ذاریات/20-21) «و در زمین آیاتی برای جویندگان یقین است. و در وجود خود شما ـ نیز آیاتی است ـ آیا نمی بینید» استفاده مي کند. همچنین نظم و هماهنگی نظام خلقت را در دو بعد جهانی و انسانی از تفکر در آیات آفاقی و انفسی تلقی و در مورد آن ادعای اعجاز مي کند.

برخی مانند ابوالفضل مرسی و طنطاوي، مؤلف تفسير الجواهر، بر این باورند که همه علوم بشری در قرآن وجود دارند و باید آن ها را کشف کرد (رضايي اصفهاني، محمد علی، منطق تفسیر قرآن (2)، 194ـ195). ظاهراً مؤلف از طرف داران استخراج همه علوم از قرآن است، چون در بیان اعجاز علمی قرآن، بین عالم آفرینش و قرآن معادله برقرار مي کند و می گوید:
«هر چه در عالم خلقت وجود دارد، از اسرار علمی در قرآن نیز هست، چون نظام طبیعی، کتاب تکوین و قرآن، کتاب گفتار است و هر چه در یکی باشد، در دیگری نیز هست (بيضون، لبيب وجيه، همان، 18).
از این مقایسه برمی آید که به نظر نویسنده، همه علوم در قرآن هست و به مرور زمان آشکار خواهد شد. اگر اين شيوه تفسير علمي مراد نويسنده باشد، پذيرفتني نيست، زيرا همه جزئيات علوم بشري و فرمول هاي علمي در ظواهر قرآن وجود ندارد و اصولاً قرآن كتاب هدايت است كه گاهي در راستاي هدف هدايتي خود از مثال ها و مطالب علمي صحيح و اعجازآميز استفاده مي کند.

در این شیوه از تفسیر علمی، مفسر با داشتن شرایط لازم و رعایت ضوابط تفسیر معتبر، اقدام به تفسیر علمی قرآن می کند (رضایی اصفهانی، محمدعلی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، 1، 48).
نویسنده گاهي این شیوه را به کار مي بندد و از نظریه های ثابت شده در علوم طبیعی، براي فهم درست قرآن استفاده مي کند. این روش، شيوه خوبی در تبیین مفاهیم بلند قرآنی است و شایسته است در تفسیر آیات قرآن از آن بهره برده شود. نمونه ای از این نوع استفاده را مي توان در مورد تشبیه «تنگ شدن سینه کفار» به «بالا رفتن در آسمان» يافت.
فَمَن يُرِدِ اللّهُ أَن يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلاَمِ وَمَن يُرِدْ أَن يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً كَأَنَّمَا يَصَّعَدُ فِي السَّماءِ؛ (انعام/ 125) «و هركس را كه خدا بخواهد راه‏نمايى‏اش كند، سينه‏اش را براى (پذيرش) اسلام مى‏گشايد و هركس را كه بخواهد (به خاطر اعمالش) در گمراهى‏اش وانهد، سينه‏اش را تنگِ تنگ مى‏كند، گويا مى‏خواهد در آسمان بالا برود».
مؤلف مي نويسد:
«این تشبیه، اعجاز علمی بزرگي است؛ زیرا در عصر نزول، بالا رفتن در آسمان، به ذهن کسی نمي رسيد و از امور محال شمرده می شد. در فضای آن روز، تنگي سینه هنگام بالارفتن به آسمان، تصور نداشت و به ذهن کسی نمی آمد. اگر تلاش دانشمندان امروز در صعود به آسمان و کشف رقيق شدن هوا در فضای بالاتر و مشکل تنفس در آن فضا نبود، هنوز کسی از این راز قرآن آگاه نبود. سخن از چنین مسأله ای در زمان نزول قرآن که تصور آن هم بعید می نمود، معجزه ای روشن در حوزه دانش بشری است» (بيضون، لبيب وجيه، همان، 124ـ130).
این مطلب در تفسیر نمونه نیز آمده است و مفسر آیه شریفه را گوياي اعجاز علمی قرآن مي داند و مي نويسد:
«تشبیه تنگی سینه کفار به کسی که می خواهد به آسمان بالا رود، اشاره به این است که «امروزه ثابت شده است که هوای اطراف کره زمین در نقاط مجاور زمین کاملاً فشرده و برای تنفس انسان آماده است، اما هرقدر به طرف بالا حرکت کنیم، هوا رقیق تر و میزان اکسیژن آن کم تر می شود؛ به حدی که اگر چند کیلومتر از سطح زمین به طرف بالا حرکت کنیم، تنفس کردن برای ما هر لحظه مشکل و مشکل تر می شود و اگر به پیشروی ادامه دهیم، تنگی نفس و کمبود اکسیژن سبب بی هوشی ما می گردد. بیان این تشبیه در آن روز که هنوز این واقعیت علمی به ثبوت نرسیده بود، در حقیقت از معجزات علمی قرآن محسوب می گردد» (مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، 5، 436).

برخي از نقاط قوت کتاب چنين است.
1. شیوایی بیان و رواني قلم: نویسنده مطالب خود را در جمله های روان و ساختار مقبول به مخاطبان ارائه مي دهد.
2. انتخاب مناسب عناوین و زير مجموعه هاي کتاب: اين اثر مطالب را در چهار بخش اصلی و با زیر عناوین مناسب سامان مي دهد.
3. استفاده از آیات متعدد پیرامون موضوع واحد: نویسنده تقریباً روش موضوعی را به کار مي بندد. وي آیات مختلف پیرامون یک مطلب را گرد مي آورد و از آن ها در تبیین موضوع بهره مي برد.
4. استفاده از سخنان معصومان؛ به ویژه امام علی(ع): نويسنده متناسب با موضوعات مورد بررسی، بارها از سخنان معصومان سود مي برد؛ رويکردي که در آثاري از اين دست کم تر به چشم می خورد.

1. معجزه علمی نبودن برخي گزاره ها: ادعای اعجاز علمی در مورد آیات قرآن کار ساده ای نیست، چون گزاره های قرآنی براي معجزه علمی بودن بايد ویژگی هایی را داشته باشند و چنین ادعایی در صورت نبود یکی از آن ها، توجیه علمی ندارد. منظور از اعجاز علمی یا رازگویی علمی قرآن اين است که قرآن مطلب علمی را که کسي قبل از نزول آیه، از آن اطلاع نداشت، بیان کند؛ به طوری که مدت ها بعد از نزول آیه، آن مطلب علمی کشف شود. این مسئله علمی بايد طوری باشد که با وسائل عادی که در اختیار بشر عصر نزول بود، قابل دسترسي نباشد. بر این اساس، اخبار غیبی در مورد حوادث طبیعی و جریان هاي تاریخی هنگام نزول آیه که کسی از آن اطلاع نداشت و پس از خبر دادن قرآن، طبق همان خبر واقع مي شود، اعجاز علمی می باشد؛ البته آن خبر بايد به وسیله ابزار عادی قابل پیش بینی نباشد. بنابراین، اگر مطلبی هست که در کتب پیشین از آن سخن رفته یا در مراکز علمی یا کتاب های علمی بدان اشاره شده است و حتی اگر به صورت غریزی فهم پذير باشد، معجزه شمرده نخواهد شد (محمد علي رضايي اصفهاني، همان، 1،85). بعضی موضوعات طرح شده در کتاب مانند زوجیت گیاهان (بيضون، لبيب وجيه، همان، 231ـ242) می تواند مصداق اعجاز علمی قرآن باشد.
تفاوت معجزه با شگفتي هاي قرآن: بسیاری از مواردي که نویسنده آن ها را معجزه علمی قرآن مي داند، از مصادیق گزاره های علمی جهان خلقت هستند؛ نه اعجاز علمی قرآن، زیرا معجزه با بیان گزاره های علمی فرق دارد. قرآن زیبایی های مخلوقات را بارها به منظور درس آموزی، بیان کرده است، ولي ديگران از آوردن مثل آن ها ناتوان نبودند. به اين موارد «زيبايي هاي علمي قرآن» گفته مي شود؛ در حالي كه معجزه چيزي است كه ديگران از آوردن مثل آن ناتوان باشند، مثلاً مؤلف تشبیه انفاق در راه خدا به دانه گندم و رویش هفت خوشه و هر خوشه ای صد دانه «مَثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِاْئَةُ حَبَّةٍ» (بقره/ 261) را اعجاز علمی قرآن مي پندارد و بحث مفصلی درباره شکل گیری گندم، و نقش آن در زندگی بشر ارائه مي دهد (همو، همان، 148 ـ 156). مواردی از این دست نمی توانند معجزه علمی قرآن باشند، زیرا عمر گندم هم طراز عمر بشر است و در تغذیه و زندگی عموم بشر همواره نقش مهمي بازي کرده است، بنابراین، ذکر آن در قرآن اعجاز علمی نیست، بلکه نقش مهم گندم در حيات بشر از شگفتي هاي خلقت است و تشبيه انفاق به گندم از زيبايي هاي جذاب قرآن است، لذا می توان آن را در زمره بیان گزاره های علمی قرآن قرار داد. اگر مسأله ای پيش از اسلام میان مردم مطرح بود و قرآن درباره آن مطلبی دارد، نمي توان چنین مسأله ای را معجزه علمی پنداشت، زیرا اعجاز علمی آن است که سابقه ای پیش از قرآن نداشته باشد و براي اولين بار در آیات قرآن آمده باشد.
براي نمونه عسل و شفا بخش بودن آن پیش از قرآن مطرح بود و پزشکان و حکمای قدیم آن را براي درمان برخی بیماری ها توصیه می کردند. قرآن نیز به این موضوع اشاره کرد و فرمود: «فِيهِ شِفَاءٌ لِلنَّاس»؛ (نحل/ 68)، بنابراین طرح عسل و شفا بودن آن در قرآن نمی تواند اعجاز علمی باشد، بلكه از شگفتي هاي علمی قرآن است (رضايي اصفهاني، محمد علي، همان، ج2، مبحث عسل)، اما نویسنده چند صفحه درباره عسل و ترکیبات آن، هدایت غریزی زنبور عسل، مکیدن شکوفه های گل توسط زنبور و امثال آن به تفصیل سخن گفته و آن را از معجزات علمی قرآن شمرده است (بيضون، لبيب وجيه، همان، 133ـ141).
در موضوع فیزیولوژی نيز اعضای بدن انسان را مطرح مي کند و خلقت هر کدام از لب ها و دست ها و... را که در برخی آیات قرآن آمده است، معجزه علمی مي پندارد! در حالي که این گونه مسائل نمی توانند اعجاز علمی باشند، زیرا اولاً: آفرینش انسان و کارکرد هر یک از اعضاي او پیش از قرآن نیز مورد توجه بود. ثانیاً: این موارد از مصادیق بیان شگفتی های خلقت است؛ نه معجزه علمی و قرآن آن ها را برای برانگيختن اندیشه انسان ذکر کرده است.
2. بيان مطالب خارج از موضوع: نويسنده گاهي مطالبي غیر ضروری و خارج از موضوع را ذکر مي کند. او پیرامون موضوع هايي مانند خلقت اشیا از آب که در آیه «جَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْ‏ءٍ»؛ (انبیا/ 30) «و هر چيز زنده‏اى را از آب قرار داديم»، مطرح شده است، مطالب مفصلی ـ در زمینه الکترون، پروتن و نوترون ـ ذکر مي کند، سپس به بیان مرکبات مي پردازد و ترکیب آب از اکسیژن و هیدروژن، حرارت نوعیه، کمیت حرارت، حرارت تبخیر و نقش آب در آن، جرم آب، شوری آب دریاها، اتم آب در قطب و... را به تفصیلی که در علوم تجربی بیان شده است، مي آورد (بيضون، لبيب وجيه، همان، 169ـ184)، در صورتی که نویسنده بايد به تبیین ارتباط این مطالب با آیات قرآن می پرداخت.
3. نداشتن نوآوری: نویسنده مطالبش را از دیگران گرفته است؛ چه مطالبی که به تفسیر آیات مربوط است و چه مطالبی که در ارتباط با علوم طبیعی نقل مي کند.

از نظر ساختاری بعضی اشکال ها بر کتاب وارد است که به اختصار بدان اشاره می کنيم.
1. نداشتن مقدمه علمی: هرچند کتاب فصل بندی به نسبت خوبی دارد، ولی مهم ترین کاستی آن از نظر ساختاري، نداشتن مقدمه علمی است که باید در ابتدای آن می آمد.
در باب اول کتاب مقدمات بحث شده است ولی اين مطالب به مقدمه ربطی ندارند، زیرا مباحثی چون قرائت قرآن، چگونگی ديدن خدا، ایمان به غیب و تقدیر و تدبیر الهی، با موضوعات فصول بعدی ارتباطي ندارند. تنها عنوان «الاعجاز العلمی فی القرآن» مناسب با بحث مقدمه است که از آن هم به اجمال گذشته و تعریف روشنی ارائه نشده است (همان، 9ـ23).
2. نتیجه گیری نکردن: نويسنده از مباحث ارائه شده نتيجه اي به دست نمي دهد و در پایان هر فصل يا آخر کتاب جمع بندی مطالب و نتیجه مشخصی به چشم نمي خورد. در حالی که بدون جمع بندی و ذکر نتایج، مطلب روشني به دست خوانند ه نمی آيد و چه بسا بیان مسائل علمی پی در پی موجب سر در گمی هم بشود.
3. نداشتن نمایه: وجود نمایه آیات، روایات و اسامی در آخر کتاب مراجعه خوانندگان به آیه، حدیث یا موضوع خاص را آسان مي سازد، اما اين کتاب هیچ نمایه ای ندارد.

1. افراط در تفسير علمي: در انتساب علوم به قرآن باید با احتیاط برخورد کرد، چون قرآن در پي بیان علوم طبیعی نيست و اشارات آن در راستای هدف اصلی ـ هدایت و تربیت ـ است. اين آيات گوياي هدف اصلي قرآن هستند: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ»؛ (بقره/185) و «قَدْ جَاءَتْكُم مَوْعِظَةٌ مِن رَبِّكُمْ وَشِفَاءٌ لِمَا فِي الصُّدُورِ وَهُدىً وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ»؛ (یونس/57). اگر انتساب علوم بدون احتياط صورت بگيرد، چه بسا روزي خلاف اين ادعا اثبات شود و سستی باور بعضی از مخاطبان را که ايمان ضعیفي دارند، در پي آورد.
نویسنده در تفسیر علمی آیات زیاده روی کرده و شاید از روش طنطاوی در الجواهر پیروی کرده است که مدعي وجود تمام علوم طبیعی در قرآن است. این اندیشه به یقین افراطی است، زیرا هدف اصلی قرآن هدایت و تربیت مردم است و اشاراتش به مسائل علمی نيز در راستاي همين هدف اصلي و در حدی است که انسان را به تفکر در زمینه علوم طبیعی بکشاند.
قرآن کریم ارزش والایی براي علم و عالم قائل است و انسان را بارها به تفکر، تعقل و نوآوری فرا می خواند. دستور به اندیشه و تأمل در پدیده های جهانی، زمین و آسمان و آن چه در آن دو هست، نوعی هدایت به تحصیل علوم جدید و خلاقیت و ابتکار در زمینه های گوناگون علمی و فنی است، زيرا تفکر و دقت در راز و رمز نظام آفرینش و آفریده های مختلف، انسان را به دست یابی به علوم و فنون جدید راهنمايي مي کند، زيرا تنها، راه پیش رفت در دانش های بشری آگاهی از راز و رمز اسرار آفرینش است.
2. تحمیل نظر بر قرآن: این شیوه از تفسیر علمی در یک قرن اخیر رواج یافته است و بسیاری از افراد با مسلّم پنداري قوانین و نظریات علوم تجربی، مي کوشند آیاتی موافق آن ها در قرآن بیابند و اگر موفق نشوند، به تأویل یا تفسیر به رأی دست مي زنند و آیات را بر خلاف معانی ظاهری، حمل می کنند (رضايي اصفهاني، همان، 1، 47).
مطالب کتاب در بسیاری موارد از باب تحمیل بر قرآن است، زیرا نظریه هايی که قطعیت آن ها معلوم نشده و دلیل روشنی بر اثبات آن ها اقامه نشده است، یا دست کم احتمال تغییر و کشف خلاف آن نظریات منتفی نيست، به قرآن نسبت داده است. براي مثال، مؤلف بحث مفصلی را در بخش کیهان شناسی مربوط به آفرینش مخلوقات، درباره آیه کریمه «اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماوَاتٍ وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ»؛ (طلاق/12) مطرح و ادعا مي کند که در آسمان نیز مانند کره زمین مخلوقاتی زندگی می کنند و از مزایايی که مردم در این جا بهره مندند، در آسمان های دیگر بهره مي برند. این استفاده را بيشتر از آیاتي کرده است که در آن ها واژه «سماوات» و «ارض» (نمل/25 و 48ـ49؛ شورا/ 29؛ رعد/ 15) کنار هم آمده اند (بيضون، لبيب وجيه، همان، 65ـ80). وجه تحمیل نظر بر قرآن از آن جا ظاهر می شود که نویسنده مطالب علمی غیر قطعي را به قرآن نسبت داده است، زیرا «زندگی در آسمان های دیگر مانند کره زمين» هنوز به قطعیت نرسیده و تنها از طریق ماهواره ها و فضانوردها کم و بیش از وجود مخلوقاتی در کره های آسمانی اطلاعاتی ارائه شده است؛ آن هم نه در حدی که بتوان وجود تمام ویژگی های زندگی زمینی را در آن ها ادعا کرد؛ چنان که نویسنده از وجود نباتات، حیوانات، حشرات، مخلوقات با عقل و اندیشه در آسمان ها خبر مي دهد و آیات قرآن را طبق آن تفسیر مي کند (همو، همان، 66). این روش در تبیین اعجاز علمی قرآن افراطی و مصداق تفسیر به رأی است. نهایت چیزی که درباره اين آیه می توان گفت، اين است که قرآن تنها یک نظریه علمی را مطرح کرده که هنوز علم اثبات نکرده است.

از این نظر نیز نقدهايی بر کتاب وارد است و مهم ترین آن ها به شرح ذیل می باشند.
1. ارجاع ندادن به منابع: از نقدهای مهم در منبع شناسی کتاب ارجاع ندادن مطالب تفسیری و علمی به منابع اصلی است. نويسنده گاهي به منابع اصلي ارجاع نمي دهد، مثلا، مطالب ذکر شده در صفحات 178-184 در باب معجزه بودن آب را به منبعی ارجاع نمي دهد.
به نظر می رسد، نویسنده، مطالب یاد شده را از تفاسیر و شاید تفسیر نمونه گرفته است؛ چون مطالب عین هم هستند؛ البته با تفاوت اجمال و تفصیل. در مورد حرکت قمر، ولادت، منازل و ... به تفصیل سخن مي گويد، ولی باز ارجاع نمي دهد (همو، 88).
2. منابع اندک: منابع مورد استفاده در کتاب خیلی اندک است؛ در حالي که مطالب بسیاری در باب تفسیر و علوم طبیعی از آثار دیگران در اين کتاب هست.

كتاب الاعجاز العلمي في القرآن، آقاي لبيب بيضون علي رغم اينكه داراي نقاط قوتي است ولي از نقاط ضعف شكلي و محتوايي خالي نيست و لازم است نويسنده به تجديد نظر و تكميل آن بپردازد.

1. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتي، انتشارات ارم، 1385 ش، چ سوم.
2. رضایی اصفهانی، محمدعلی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، کتاب مبین، رشت، 1380ش.
3. همو، جزوه کلاس درس اعجاز علمی قرآن، دوره دکترای قرآن و علوم.
4. همو، محمد علی، منطق تفسیر قرآن (1)، جامعة المصطفی العالمیة، قم، 1387ش.
5. همو، منطق تفسیر قرآن (2)، مرکز جهانی علوم اسلامی، قم، 1385 ش، چ 2.
6. الصدر، سید محمدباقر، التفسیر الموضوعی والفلسفة الاجتماعیة فی المدرسة القرآنیة، تصحیح وتعلیق: جلال الدین علی الصغیر، الدارالعالمیة، بیروت، 1409ق/1989م.
7. همو، المدرسة القرآنیة، مرکز الابحاث والدراسات التخصصیة للشهید الصدر، قم، 1421ق/ 1379ش.
8. لبیب وجیه، بیضون، الاعجاز العلمی فی القرآن، موسسۀ الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1424ق / 2003م.
9. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1381ش.